1971’de psikolog Philip Zimbardo ve meslektaşları, bir mahkum veya gardiyan olmanın etkisini inceleyen bir deney yaptılar. Stanford Hapishane Deneyi olarak bilinen bu çalışma psikoloji tarihinde en iyi bilinen çalışmalardan biridir.
ABD Denizcilik Araştırma Dairesi tarafından finanse edilen deney, Ağustos 1971’de Stanford Üniversitesi’nde gerçekleştirildi. Bu çalışmayla rol yapma, etiketleme ve sosyal beklentilerin davranış üzerindeki etkisini iki haftalık bir süre boyunca ölçmek amaçlandı.
Araştırmacılar, Stanford Üniversitesi’nin psikoloji binasının bodrum katında sahte bir hapishane kurdular. Suç geçmişi olmayan, psikolojik sorunları ve önemli tıbbi sorunları olmayan 70 gönüllüden oluşan daha büyük bir gruptan 24 kişi seçildi. Gönüllüler, günde 15 dolar karşılığında bir ile iki haftalık bir süre boyunca araştırmaya katılmayı kabul ettiler.
Simüle edilmiş hapishane, altıya dokuz metrelik üç hapishane hücresi içeriyordu.
Hücreler üç kişilik olup içeride üç karyola vardı. Hücrelerin karşısındaki diğer oda hapishane gardiyanları için kullanıldı. Küçük bir alan hücre hapsi için belirlenmişti. Küçük bir oda da hapishane bahçesi olarak kullanıldı.
Stanford Hapishane Deneyi, 1971 sırasında bir mahkumu arayan bir gardiyan.
Gardiyanlara, mahkumlara fiziksel olarak taciz etmemeleri talimatı ve herhangi bir göz temasını engelleyen aynalı güneş gözlükleri verildi. Mahkumlar gerçek polis tarafından “tutuklandı” ve kampüs binasının bodrumundaki sahte hapishanede gardiyanlara teslim edildi. Mahkumlar daha sonra gerçek hayattaki bir hapishane ortamını simüle etmeyi amaçlayan davranışlara maruz bırakıldı. Zimbardo’nun çok hızlı bir şekilde bir “baskı atmosferi” yaratma niyetine uygun olarak, her mahkumun üniforma olarak bir “elbise” giymesi ve bir bileğinin etrafına asma kilitle kilitlenmiş zincir taşıması sağlandı. Tüm katılımcılar gözlemlendi ve videoya alındı.
Mahkumlar ikinci gün bir isyan düzenlediler. Gardiyanlar daha sonra mahkumları yönetmek için bir ödül ve ceza sistemi geliştirdi. Gardiyanlar, tutuklular pasif ve depresyona girerken, tutuklulara karşı saldırgan ve küfürlü davranmaya başladı. İlk dört gün içinde üç mahkum o kadar travma geçirdi ki serbest bırakıldılar. Deney boyunca, bazı gardiyanlar acımasız ve zalimleşirken, bazı mahkumlar depresyona girdi ve kafa karışıklığı yaşadı.
Stanford Hapishane Deneyi sırasında bir mahkumla gardiyanlar.
Sadece katılımcılar değil araştırmacılar bile durumun gerçekliğini gözden kaçırmaya başlamışlardı. Araştırmayı yöneten Zimbardo hapishane müdürü rolüne kendini kaptırmış olayların kontrolden çıktığının farkına varamamıştı. Yüksek lisans öğrencisi Christina Maslach yaptığı ziyarette durumu görmüş ve deneyin sonlandırılması için Zimbardo’yu uyarmıştır. Bunun üzerine deney bir hafta erken sonlandırılmıştır.
Mahkumlar sınav çekme cezasında.
Stanford Hapishanesi Deneyinin Sonuçları Ne Anlama Geliyor?
Zimbardo ve meslektaşlarına göre, Stanford Hapishane Deneyi, durumun insan davranışında oynayabileceği güçlü rolü gösteriyor. Gardiyanlar bir iktidar konumuna yerleştirildikleri için, günlük yaşamlarında veya diğer durumlarda genellikle hareket etmeyecekleri şekilde davranmaya başladılar. Gerçek kontrollerinin olmadığı bir duruma yerleştirilen mahkumlar, pasif ve depresyona girdi.
Zimbardo daha sonra yazdığı The Lucifer Effect ( Şeytan Etkisi ) adlı kitabında, “Sadece birkaç kişi güç ve egemenliğe teslim olmanın durumsal cazibesine direnebildi; açıkçası ben o asil sınıftan değildim,” diye yazmıştı.
xxx
Psikolog Zimbardo’nun 1971’de yaptığı meşhur Stanford Hapishane Deneyi…
Deneklerin yarısı gardiyan yarısı mahkum rolünde. Deneyi yapan Zimbardo da hapishane yöneticisi…
Katılanlar bunun bir deney olduğunu bilmelerine rağmen kendilerini rollerine öyle kaptırıyorlar ki, kısa bir süre sonra işler kontrolden çıkıyor ve 6. günde deneyi durdurmak zorunda kalıyorlar.
Bugüne kadar yaşadıklarıma, gördüklerime ve işe alım danışmanı olarak adaylardan dinlediklerime dayanarak üzülerek söyleyebilirim ki; iş dünyasında da benzer durumlar yaşanıyor.
Hapishane yöneticisi rolüne kapılıp işlerin çığırından çıkmasına rağmen deneyi devam ettiren psikolog Zimbardo…
Eşit koşullarda bir denek iken kendisine düşen gardiyan rolüne kapılıp kendi gibi denek olan mahkumlara işkence yapan gardiyanlar…
Günde 15 dolar kazanmak amacıyla gönüllü denek olup sonra kendisine biçilen role kapılıp her türlü eziyeti, hakareti, aşağılanmayı sineye çeken mahkumlar…
Kendimizi neden benzer rollere kaptırıp bazı işyerlerini hapishane avlusuna çeviriyoruz?
Zimbardo gibi patronların ve gardiyan rolüne soyunmuş yöneticilerin varlığından daha çok, asıl şaşırtıcı olan bazı çalışanların
- hakaret ve baskılara maruz kalmasına rağmen,
- emeğinin karşılığını alamadığını düşünmesine rağmen,
- mutsuz ve kendini değersiz hissetmesine rağmen
başka hiçbir seçeneği yokmuş gibi işini terk edememeleridir.
